از زمره صفات ثبوتى و فعل خداوند «خالقیّت» و «ربوبیت» است. یعنى هم آفریدگار است و هم پروردگار. جریان این دو صفت الهى در مورد انسان به توسط پدر و مادر انجام مى‏شود و این دو هستند كه وسیله پیدایش او در حیات مادى و رشد و تربیت او به ویژه در ایام كودكى‏ اند.

خداوند عشق والدین و به خصوص مادر به فرزند را به ویژه در دوران كودكى و نیاز او به آنان را به صورت غریزى در نهادشان قرار داده و مراقبت از او را به توصیه و دستور واگذار نفرموده است، زیرا تخلف از دستور و فرمان مولى به وفور ممكن است، ولى سرپیچى از حكم غریزه بسیار نادر و مشكل است و او با این تدبیر خود از تلف شدن و دور انداختن كودك به جهت رنج زیاد آن به وسیله والدین، جلوگیرى و پیش‏گیرى كرده است.

در صورتى كه علاقه و توجه فرزند در دوران پس از كودكى به پدر و مادر به طور غریزى نیست و بیشتر به عواطف، تعهد و احساس مسؤولیت او بستگى دارد و بدین لحاظ در خصوص مراقبت والدین از كودك خردسال خود نیازى به دستور و تأكید نیست ولى در مورد احسان و رعایت احترام به پدر و مادر از سوى فرزند، فرمان و توصیه الهى است كه مى‏تواند فرزند را تا آخر عمر خود به پاس داشت حقوق والدین وادار كند.

یكی از روانشناسان مى‏ گوید: «اولین كسانى كه خریدار مدهاى جدید و تغییر لباس و خودآرایی‌هاى زننده هستند، همان تحقیرشدگان دوران كودكى مى‏باشند.»

و لذا خداوند متعال در آیات چندى از قرآن كریم، بر رعایت این حق و توجه دادن به مقام آنان تأكید ورزیده است؛ از جمله مى‏فرماید: «و قضى ربّك اَنّ لا تعبدوا الاّ ایّاه و بالوالدین احسانا …»؛ خداوند حكم فرموده است جز او را نپرستید و به والدین خویش احسان روا دارید… .»(1)

در این آیه كریمه، نیكى به پدر و مادر پس از فرمان به بندگى الهى آمده و والدین هم به صورت مطلق ذكر شده و به ایمان و اسلام مقیّد نشده است كه این دو امر، خود بیانگر طبیعى بودن این حق و اهمیت بسیار بالاى آن است.

در جاى دیگر پس از تأكید بر رعایت این حق به خصوص به رنجى كه مادر در رابطه با فرزند خود متحمل مى‏ شود تكیه كرده و آن را توجه داده و گوشزد مى‏فرماید:

«و وصیّنا الإنسان بوالدیه إحسانا حملته امّه كرها و وضعته كرها و حمله و فصاله ثلاثون شهرا …»؛ ما انسان را نسبت به والدینش به نیكى سفارش كردیم، مادرش او را با محنت و رنج حمل كرد و با مشقت و سختى به دنیا آورد و مدت باردارى و از شیرگرفتن او سى ماه است.»(2)

 

در این آیه كریمه به سه مورد از مهمترین كارهایى كه مادر در رابطه با فرزند بر دوش مى‏گیرد اشاره شده است:

 

1ـ مرحله حمل و باردارى؛

 

2ـ زایش و ولادت؛

 

3ـ حضانت و شیردهى.

 

این یادآورى خود نشانه عنایت ویژه خداوند متعال بر اهمیت بیشتر احسان به مادر است كه بازتاب آن در روایات معصومان(علیهم‏السلام) منعكس شده است.(3)

ویل دورانت مى‏نویسد: «در نمایش بزرگ توالد، كه محور حیات است، عمل نر حقیر است، او فقط سیاهى لشكر است. در بحران وضع حمل، مرد با دستپاچگى و حیرت در كنار زن مى‏ایستد و سرانجام به حقارت و غیر ضرورى بودن هستى خود، در پهنه رشد نوع پى مى‏برد. در این لحظه است كه مى‏فهمد، زن از او به نوع نزدیك‌تر و وابسته‏تر است و جریان عظیم حیات، در وجود زن است و خلقت از خون و جسم اوست و به تدریج در مى‏یابد، كه چرا اقوام ابتدایى و ادیان بزرگ، مادرى را مى‏پرستیدند.»(4)

مقصود از ذكر این مختصر، توجه به این نكته است كه اگر مقصود از پرسش در باره مادر نمونه این است كه به وظیفه خود در این خصوص پى ببریم، باید بدانیم كه از دیدگاه اسلامى نمونه بودن یا نبودن مادر در وظیفه احسان نسبت به او تأثیر چندانى ندارد. و این نیكى و رعایت حقوق او از جهت مادر بودن از امورى است كه حتى ایمان هم در آن دخالتى ندارد، تا چه رسد به نمونه بودن و این حق طبیعى اوست. و اگر مقصود وظیفه‏اى است كه هر زنى نسبت به فرزندان خود داشته و به عنوان كمالى براى خود او مطرح است، این سؤال بسیار بجا و درخور تحقیق و پاسخ بایسته است.

اكنون به اختصار به ویژگی‌هاى مادر نمونه مى‏پردازیم، البته روشن است كه وقتى از مادر نمونه گفتگو به عمل مى‏آید بیشترین مقصود، بر محور وظایف و اوصافى است كه در رابطه با فرزندان خود دارد و یا باید بدان متّصف باشد، كه آن را در پنج بخش برمى‏شماریم.

 

1ـ نیازهاى عاطفى كودك

 

الف: نوازش و محبت

ابراز محبت و علاقه به كودك از دو جهت در شكل‏ گیرى شخصیت كودك مؤثر است. اول آن كه بروز و ظهور استعدادها و قوای او كه خداوند متعال در وجودش قرار داده تا حد زیادى به آن بستگى دارد. پیش از این به نقش اظهار محبت در این خصوص توجه نمى‏شد و بیشتر خانواده‏ ها تربیت فرزند را، در اعمال خشونت و تنبیه بدنى مى‏دانستند و پدر و یا مادر موفق را كسى مى‏پنداشتند كه فرزندان او هر چه بیشتر از او ترس به دل داشته باشند، در صورتى كه هم‏ اكنون این قضیه كاملاً به عكس است و تحلیل‏گران مسایل تعلیم و تربیت متفقند كه هیچ عاملى جاى محبت و نوازش را در بروز و رشد استعدادها و شخصیت كودك نمى‏گیرد. والدین موفق كسانى ‏اند كه توانسته باشند بین خود و فرزندانشان رابطه‏اى دوستانه و صمیمى بر پایه احترام متقابل ایجاد كنند.

اظهار علاقه به صورت در آغوش كشیدن، بوسیدن و كلمات محبت‏آمیز گفتن و بازى با كودك و امثال آن است كه به كودك شخصیت، اعتدال و اعتماد به نفس مى‏بخشد و كسانى هستند كه از چنین كارى عاجز و یا بدان بى‏توجه‏اند و یا آن را منافى شأن و مرتبه خود مى‏دانند. مادر نمونه آن است كه به این موضوع نه به صورت نیاز خود ـ كه گاهى از او این عمل سر زند ـ بلكه به صورت پاسخ‏گویى و توجه به نیاز دایمى كودك بدان مبادرت ورزد و آن را حاكم بر تمامى رفتار و مناسبات خود با فرزند خویش كند.

و دیگر آن كه كودك در آغوش گرم و محبت‏ آمیز مادر و پدر است كه نوع‌دوستى و محبت به دیگران و علاقه‏ مندى به سرنوشت آنان را مى‏آموزد. كودكى كه خود از محبت كافى برخوردار بوده و در این زمینه اشباع شده است، دیگردوست و محبت‏ ورز است، و به راحتى با كودكان دیگر مى‏ تواند به ایجاد رابطه دوستانه اقدام كند. چنین كودكى دچار انتقام‏ جویى و عقده‏ گشایى و حسادت و خیانت و سركشى نمى‏ شود و حتى‏ الامكان بى‏ مهری‌ها و تجاوزات دیگران را نیز با عفو و مهربانى پاسخ مى‏دهد. چنین انسانى كمتر در زندگى و روابط اجتماعى خود با شكست مواجه مى ‏شود و جاذبه ‏هاى نیرومند وجودى و عاطفى رشد یافته ‏اش همه را به سوى او مى‏ كشاند.

در خانواده‏ اى كه كودك فقط از پدر واهمه دارد، تا وقتى او در خانه است آرام است، ولى به محض خروج او از منزل، با ناسازگارى و بهانه جویی‌هاى خود مادر را بیچاره می كند.

خلاصه، كودكى كه در دوران ویژه آن، از محبت مادرى و پدرى محروم بوده است، در بزرگى قطعا جبران آن ممكن نخواهد بود.

یكى از روانشناسان مى‏گوید: «اولین كسانى كه خریدار مدهاى جدید و تغییر لباس و خودآرایی‌هاى زننده هستند، همان تحقیرشدگان دوران كودكى مى‏باشند.»(5)

در روایت آمده است: روزى رسول خدا صلی الله علیه و آله فرزندان خود حسن و حسین علیهماالسلام را بوسید. «اقرع بن‏حابس» كه شاهد آن جریان بود گفت: من داراى بیست فرزند هستم و تاكنون من هیچ یك از آنان را نبوسیدم! حضرت جمله‏ اى به این مضمون فرمودند: «به من چه اگر خدا خداوند عاطفه را از دستت برده باشد!»(6)

البته این نكته را نیز باید توجه داشت كه خود ابراز محبت و عاطفه به صورت مثبت و معتدل كه پیآمد زیاده ‏روى در آن را نداشته باشد هنرى است كه از هر كس ساخته نیست.

اظهار علاقه به صورت در آغوش كشیدن، بوسیدن و كلمات محبت‏ آمیز گفتن و بازى با كودك و امثال آن است كه به كودك شخصیت، اعتدال و اعتماد به نفس مى‏ بخشد و كسانى هستند كه از چنین كارى عاجز و یا بدان بى‏ توجه‏ اند و یا آن را منافى شأن و مرتبه خود مى‏ دانند. مادر نمونه آن است كه به این موضوع نه به صورت نیاز خود ـ كه گاهى از او این عمل سر زند ـ بلكه به صورت پاسخ‏گویى و توجه به نیاز دایمى كودك بدان مبادرت ورزد و آن را حاكم بر تمامى رفتار و مناسبات خود با فرزند خویش كند.

ب: رفتار عادلانه

برخى مادران و یا پدران، گاهى بى‏ دلیل موجه بعضى از فرزندان خود را بر برخى دیگر ترجیح داده و رفتار محبت‏ آمیزترى را با او دارند، و به ویژه این توجه بیشتر ـ كه گاهى خیلى هم مایه عذاب و اذیت براى برخى خانواده‏ها مى‏شود ـ وقتى اتفاق مى‏افتد كه پس از یك فرزند خردسال، نوزاد دیگرى متولد مى‏ شود كه معمولاً در این صورت كودك بزرگتر به دست فراموشى سپرده مى‏ شود و همه توجه ‏ها به سوى دومى گسیل مى‏گردد و در نزاع‌ها و برخوردهاى كودكانه گرچه دومى مقصر باشد همیشه حق به او داده مى‏شود، و اولى را به بهانه این كه تو بزرگ هستى، از حق خود محروم مى‏كنند، و بازتاب چنین رفتارى بسیار روشن است. در صورتى كه با توجه به این كه به خصوص در ماه‌هاى اول تولد نوزاد، كه هم شروع دوران تازه و فصل جدیدى از نوع رابطه والدین با كودك اولى است و طبعا از حساسیت بیشترى برخوردار است و از طرف دیگر اظهار محبت به نوزاد نیز تأثیر چندانى بر او ندارد، باید بیشتر توجهات و ابراز علاقه‏ ها معطوف به كودك نخستین شود، تا او احساس نكند كه با آمدن دیگرى، همه چیز از او گرفته شده و دیگر توجهى به او نمى‏ شود. این رفتار هم از میزان ناهنجاری‌ها و بهانه‏ جویی‌هاى او مى‏ كاهد و هم رابطه آینده او با كودك تازه‏ وارد را به خوبى شكل مى‏دهد.

در روایت آمده است: «رسول گرامى صلی الله علیه و آله روزى مردى را كه داراى دو فرزند پسر بود، دیدند كه فقط یكى از آن دو را بوسید حضرت فرمودند: «فهلا ساویت بینهما»؛ چرا با هر دو به یك گونه عمل نكردى؟»(7)

و باز در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است: «اعدلوا بین اولادكم كما تحبّون أن یعدلوا بینكم فى البرّ و اللّطف.» بین فرزندان خود همچنان كه دوست دارید آنها با شما به عدالت رفتار كنند، عادلانه عمل كنید.»(8)

ج: فراهم كردن محیطى آرام

فراهم كردن محیطى آرام براى فرزندان در سایه تفاهم با همسر و خویشان

نكته‌‏اى قابل توجه این است كه در مورد زن و یا مادر و یا همسر نمونه نمى‏توان هر یك را جداى از دیگرى به حساب آورد. یك زن نمونه نمى‏تواند مادر و یا همسر نمونه نباشد همچنان كه مادر نمونه الزاما همسر نمونه هم هست، چون تا زن در همسرى، شایسته نباشد قادر نیست به وظایف مادرى قیام كند. قربانى اصلى زندگی‌هاى پرجنجال و با روابط ناسالم، فرزندان‏اند. اگر خانمى بتواند حتى‏ الامكان محیط خانواده را آغشته به محبت و تفاهم كند و از كم و كاستی‌هاى زندگى چشم ‏پوشى كند و خلأهاى معیشتى را از جریان اطلاع فرزندان خود دور سازد و در چشم آنان زندگى مشترك خود با شوهر و فرزندان را موفق جلوه دهد و روح قناعت و سازش را در وجدان آنان تقویت كند و روابطى سالم با اقوام خود و شوهر برقرار سازد، چنین زنى بالاترین خدمت‌ها را به بچه‏ هاى خود كرده و خود نیز از آثار آن بهره‏مند است.

د: حوصله و متانت در برخورد با ناهنجاری‌هاى كودك

انسان در هر دوره‏اى از حیات خود طبیعت و اقتضایى خاص به خود دارد، بسیارى اذیت و شیطنت كودكان را به حساب بدى او مى‏گذارند و به سرعت در برابر لجبازى، بهانه‏ گیرى و شیطنت‌هاى كودكانه آنان برآشفته شده و آنها را به باد كتك مى‏گیرند. این كار گذشته از این كه ستم به كودك بوده و شرعا و اخلاقا درست نیست، آثار بد تربیتى داشته و بر سركشى و ناهنجاری‌هاى كودك مى‏ افزاید. باید توجه داشت فرزند در سنین كودكى نارسایى عقلى دارد. او توجه به زشتى كار خود ندارد و به طبیعت خود عمل مى‏كند. نه با اراده و قصد اذیت.

در روایتى رسول اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «لا تضربوا اطفالكم على بكائهم فانّ بكائهم اربعة اشهر شهادة ان لا اله الا اللّه‏ و اربعة اشهر الصلاة على النّبى و آله و اربعة اشهر الدعاء لوالدیه»؛ كودكان خود را به جهت گریه آنها كتك نزنید زیرا گریه آنان تا چهار ماه شهادت به توحید و چهار ماه صلوات بر محمد و آل‏ محمد و چهار ماه دیگر نیز دعاى خیر براى والدین‏شان است.»(9)

مرحوم صاحب وسائل هم طبق این حدیث فتوا داده است كه این عمل شرعا جایز نیست.(10)

ه: تربیت مذهبى

داشتن روحیه مذهبى و اعتقادات و ایمان درست و سالم، گذشته از این كه تأمین كننده سعادت انسان در زندگى اصلى و ابدى اوست، كمك‏كار بسیار خوب و تكیه‏ گاهى بسیار مطمئن، براى او در دستیابى به اهداف حیات كنونى اوست. خداشناس واقعى و عارف به وظیفه، قطعا بهترین پدر و یا مادر براى فرزندان و شایسته ‏ترین همسر براى زن و یا شوهر و صالح‌ترین و خدمتگزارترین فرزند براى والدین و مفیدترین انسان براى جامعه خود خواهد بود. و چه خدمتى از این بالاتر كه مادرى بتواند از همان ابتداى دوران كودكى، شهد حلاوت نماز و ذكر و یاد خدا را در كام فرزند خود بچشاند و آفریدگار او را به او بشناساند و جان او را با مبدأ هستى پیوندى پایدار بخشد؟ و چنین مادر و پدرى جز بهشت برین، چیزى پاداش حقیقى او نتواند بود.

در باره مزد چنین كسى، حضرت امام صادق علیه السلام از رسول اكرم صلی الله علیه و آله نقل مى‏فرماید

كه آن حضرت فرمودند: «هر كس فرزند خویش را ببوسد خداوند حسنه‏ اى برایش مى‏نویسد و هر كس او را خوشحال كند خداوند او را در قیامت خوشحال خواهد كرد و هر كس آیات قرآنى به او تعلیم دهد در قیامت آن والدین را مى ‏طلبند و دو جامه بهشتى به آنان مى ‏پوشانند كه از نور آن دو صورت‌هاى بهشتیان درخشیدن مى‏گیرد.»(11)

مادر نمونه ویژگی‌هاى دیگرى نیز در رابطه با فرزندان خود دارد كه براى رعایت اختصار فهرست‏ وار آن را بیان مى‏كنیم.

 

 

2ـ نیازهاى جسمى

 

مادر گذشته از رسیدگى به نیازهاى عاطفى كودكان خود نیازهاى جسمى آنان را نباید دست‏ كم به حساب آورد. و آنها عبارتند از:

 

در روایتى رسول اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «كودكان خود را به جهت گریه آنها كتك نزنید زیرا گریه آنان تا چهار ماه شهادت به توحید و چهار ماه صلوات بر محمد و آل‏ محمد و چهار ماه دیگر نیز دعاى خیر براى والدین‏شان است.»

 

الف: امكان بهره ‏گیرى كامل كودك از شیر مادر

 

وظیفه‏ اى كه در این خصوص بر دوش مادر است ـ گذشته از این كه نباید كودك خود را به علت برخى ملاحظات راحت‏ طلبانه از خوردن شیر خود محروم كند ـ این است كه با تقویت و تغذیه سالم خود تلاش در جهت افزایش شیر خود كند تا امكان هر چه بیشتر استفاده كودك از شیر مادر را فراهم سازد.

 

ب: بهداشت و نظافت به موقع كودكان

 

ج: تغذیه سالم و به موقع آنها

 

د: فراهم آوردن تفریحات سالم براى فرزندان.

 

از مهمترین ویژگى مادر نمونه آن است كه به گونه‏ اى با فرزندان خود رفتار كند كه آنان را به نیكى به پدر و مادر تشویق كند و احترام خود را نزد آنها حفظ كند و بدین وسیله راه را نسبت به خدمت‏ گذارى و كمك خالصانه آنان به والدین خود هموار سازد.

 

3ـ نیازهاى علمى 

 

الف: پى‏گیرى وضعیت درسى و میزان پیشرفت علمى و كمك لازم به فرزندان در این زمینه.

 

ب: ارتباط مستمر و به موقع با مربیان و مدرسه.

 

4ـ نیازهاى تربیتى

 

الف: ایجاد روح شجاعت، سخاوت، محبت به دیگران، اعتماد به نفس در فرزند.

 

ب: كنترل رفت و آمد و نظارت همراه با ظرافت و دقت بر رفتار آنان در ارتباط با محیط بیرون از منزل و دوستان و راهنمایى دلسوزانه و همراه با محبت و تدبیر در این خصوص.

 

ج: ایجاد ارتباط صمیمى با فرزند به گونه‏اى كه او بهترین محرم اسرار خود را مادر خود بداند.

 

5ـ مدیریت خوب

 

به ویژه در ایجاد جوّ تفاهم و دوستى بین فرزندان و عدم تبعیض و رفتار دوگانه با عروس‌ها و دامادها مگر بر اساس ارزش‌ها.

6ـ و در نهایت از مهمترین ویژگى مادر نمونه آن است كه به گونه ‏اى با فرزندان خود رفتار كند كه آنان را به نیكى به پدر و مادر تشویق كند و احترام خود را نزد آنها حفظ كند و بدین وسیله راه را نسبت به خدمت‏گذارى و كمك خالصانه آنان به والدین خود هموار سازد.

 

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل مى‏ كنند كه آن حضرت فرمودند: «رحم اللّه‏ والدین اعانا ولدهما على برّهما»؛ خداوند پدر و مادرى كه فرزندان خود را ـ با رفتار و تربیت خود ـ نسبت به نیكى به خویش كمك مى‏كنند در رحمت خود وارد مى‏كند.(12)

 

پی‌نوشت‌ها:

 

1 ـ سوره اسراء، آیه 23.

 

2 ـ سوره احقاف، آیه 15.

 

3 ـ وسائل‏الشیعه، ابواب احكام الاولاد، ب94، ص209 ـ 207.

 

4 ـ لذّات فلسفه، ص134.

 

5 ـ هنر زن بودن، ص82، نقل از: راه نفوذ در دل‌ها، نوشته هادى دوست محمدى، ص207.

 

6 ـ مكارم‏الاخلاق، مؤسسه اعلمى، تهران، ص220.

 

7 ـ همان.

 

8 ـ همان.

 

9 ـ وسائل‏الشیعه، ج 15، ابواب احكام الاولاد، باب 63، ص171.

 

10 ـ همان.

 

11 ـ همان، ب83، ص194.

 

12 ـ همان، ب86، ح4، ص198.منبع:مجله پیام زن، شماره 101، “سیدمهدى موسوى كاشمرى”